นิติราษฎร์:แก้รธน.'56-ย้อนดูต้นแบบคณะราษฎร์

ที่มา Thai E-News

ใน ปี ๒๕๕๖ ที่ใกล้จะมาถึง น่าจะเป็นปีที่ตลบอบอวลไปด้วยบรรยากาศของการแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญ และคงจะมีประเด็นเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญให้ได้ถกเถียงกันตลอดปี.. ข้าพเจ้า ขอยืนยันว่าในปี ๒๕๕๖ คณะนิติราษฎร์จะยกร่างรัฐธรรมนูญตามความคิดของคณะนิติราษฎร์ให้แล้วเสร็จ เพื่อเป็นต้นแบบหนึ่งในการนำไปถกเถียงรณรงค์ต่อสาธารณะต่อไป

โดย ปิยะบุตร แสงกนกกุล
ที่มา เว็บไซต์นิติราษฎร์
จากบทความดั้งเดิมชื่อ:ธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ คือ รัฐธรรมนูญทางประวัติศาสตร์ฉบับแรกของระบอบประชาธิปไตย

« Comme on l’a vu chez Sieyès, le moment négatif du pouvoir constituant (« dé-constituant ») est suivi du moment contructif (« re-constituant ») de l’édiction d’une nouvelle constitution ».
“ดังที่เราได้เห็นจาก ความคิดของ Sieyès นั้น ห้วงขณะแห่งการปฏิเสธอำนาจสถาปนารัฐธรรมนูญ-อำนาจก่อตั้งระบบการเมืองกฎหมาย หนึ่ง (ถอดรื้อระบบการเมืองกฎหมาย) จะติดตามมาด้วยห้วงขณะแห่งการก่อตั้ง (ฟื้นสร้างระบบการเมืองกฎหมาย) ของการจัดทำรัฐธรรมนูญใหม่”
Olivier Beaud, La puissance de l’Etat, PUF, 1994, p.263. 

- ๑-
ร่าง “ราชาธรรมนูญ” ก่อน ๒๔๗๕ 

การ เปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ มักถูกฝ่ายนิยมเจ้าโจมตีว่า “ชิงสุกก่อนห่าม” เพราะพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวเตรียมพระราชทานรัฐธรรมนูญให้อยู่แล้ว จึงจำเป็นต้องย้อนกลับไปพิจารณาบรรดาร่างรัฐธรรมนูญสมัยระบอบเก่าที่พวก กษัตริย์นิยมอ้างกันว่าเป็นร่างรัฐธรรมนูญที่กษัตริย์เตรียมจะมอบให้อยู่ แล้ว แต่คณะราษฎรมา “ชิงสุกก่อนห่าม” ไปเสียก่อน เพื่อพิสูจน์ว่าร่างรัฐธรรมนูญเหล่านั้นไม่ได้เป็นรัฐธรรมนูญแบบประชาธิปไตย

มีร่างรัฐธรรมนูญอยู่ ๓ ฉบับที่ฝ่ายกษัตริย์นิยมมักอ้างอยู่เสมอว่า เป็นร่างรัฐธรรมนูญที่กษัตริย์เตรียมมอบให้กับประชาชนฉบับแรก ร่างพระราชกฤษฎีกาที่ ๑ ว่าด้วยราชประเพณีกรุงสยาม ซึ่ง สันนิษฐานว่าสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาเทววงศ์วโรปการ เสนาบดีกระทรวงต่างประเทศ เป็นผู้ยกร่างในรัชสมัยรัชกาลที่ ๕ เนื้อหาของร่างพระราชกฤษฎีกาที่ ๑ ว่าด้วยราชประเพณีกรุงสยาม มีลักษณะเป็นรัฐธรรมนูญตามแบบสมบูรณาญาสิทธิราชย์อย่างแท้จริง ในมาตราแรก พระเจ้าอยู่หัวมีอำนาจครอบคลุมแดนใดบ้าง เป็นผู้มีคุณธรรม ในมาตรา ๒ พระเจ้าอยู่หัวมีพระราชอาญาสิทธิ์เด็ดขาดในการตัดสินใจทั้งหมด ในมาตรา ๓ พระเจ้าอยู่หัวเป็นเจ้าครองแผ่นดิน เป็นบ่อเกิดความยุติธรรม เป็นบ่อเกิดฐานันดรศักดิ์ เป็นจอมทัพ เป็นพุทธศานูปถัมภก และพระราชดำรัสเป็นกฎหมาย ในมาตราอื่นๆ ได้รับรองการมีอยู่ของ รัฐมนตรีสภา องคมนตรีสภา เสนาบดีสภา ซึ่งมาจากการแต่งตั้งของกษัตริย์ทั้งหมด และอำนาจสุดท้ายอยู่ที่กษัตริย์

ฉบับที่สอง ยกร่างโดยพระยากัลยาณไมตรี (ฟรานซิส บี แซร์) ๒๔๖๙  ในมาตราแรก ยืนยันชัดเจนว่าอำนาจสูงสุดของราชอาณาจักรเป็นของกษัตริย์ ในมาตรา ๒ กษัตริย์มีอำนาจในการแต่งตั้งนายกรัฐมนตรี และนายกรัฐมนตรีต้องถวายขอความเห็นจากกษัตริย์ และต้องปฏิบัติตามคำสั่งกษัตริย์ (มาตรา ๖) อำนาจตุลาการอยู่ภายใต้อำนาจสูงสุดของกษัตริย์ โดยให้ศาลฎีกาเป็นผู้ใช้อำนาจตุลาการ (มาตรา ๑๐) ส่วนอำนาจนิติบัญญัติก็เป็นของกษัตริย์ (มาตรา ๑๑)

ฉบับที่สาม ยก ร่างโดยเรยมอนด์ บี สตีเวนส์, พระยาศรีวิสารวาจา (เทียนเลี้ยง ฮุนตระกูล) เมื่อปี๒๔๗๔ กำหนดให้มีอภิรัฐมนตรีสภาเป็นที่ปรึกษากษัตริย์ และกษัตริย์ มีอำนาจแต่งตั้งนายกรัฐมนตรีมาบริหารประเทศ มีสภานิติบัญญัติ ที่มาจากการแต่งตั้งของกษัตริย์ทั้งหมด หรืออาจให้มีการเลือกตั้งบางส่วนคณะอภิรัฐมนตรีได้พิจารณาเนื้อหาสาระและ สถานการณ์แล้วเห็นว่ายังไม่ถึงเวลาที่จะประกาศใช้

จะเห็นได้ว่าร่างฯ ทั้งสามฉบับนี้ไม่เป็นรัฐธรรมนูญในความหมายสมัยใหม่แบบประชาธิปไตย เพราะ รัฐธรรมนูญสมัยใหม่แบบประชาธิปไตยต้องกำหนดให้อำนาจสูงสุดเป็นของประชาชน เท่านั้น มีการแบ่งแยกอำนาจ รับรองสิทธิและเสรีภาพของบุคคล และหากจะเก็บตำแหน่งพระมหากษัตริย์ไว้ต่อไปก็ต้องกำหนดให้กษัตริย์อยู่ใต้ รัฐธรรมนูญ และกษัตริย์ไม่ต้องรับผิด เพราะไม่มีอำนาจกระทำการใดโดยลำพัง

หาก มีการประกาศใช้เป็นกฎหมาย ร่างฯทั้งสามก็เป็นเพียง “ราชาธรรมนูญ” หรือ “ธรรมนูญของราชา” ที่เข้ามาจัดการปัญหาและปฏิรูปการบริหารราชการแผ่นดินในสมัยระบอบเก่าเท่า นั้น ไม่ได้ลดอำนาจกษัตริย์ ประชาชนไม่ได้เป็นเจ้าของอำนาจสูงสุด ไม่ได้ทำให้คนเป็นพลเมือง เป็นผู้ทรงสิทธิ เพราะ “ราชาธรรมนูญ” ไม่มีที่ให้กับประชาชน

หากไม่มีคณะราษฎร หรือหากไม่มีการลงมือเปลี่ยนแปลงการปกครองโดยคณะราษฎรเมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ เราจะคาดหวังได้เพียงใดว่ากษัตริย์และบรรดาองค์กรรายล้อมจะยินยอมปรับตัวและ “มอบ” รัฐธรรมนูญให้ และถึงแม้กษัตริย์ยินยอมมอบรัฐธรรมนูญให้ เราจะรู้ได้อย่างไรว่ารัฐธรรมนูญนั้นจะมีเนื้อหาเป็นประชาธิปไตยที่ยึดหลัก การอำนาจสูงสุดเป็นของประชาชน

- ๒ -
รัฐธรรมนูญทางประวัติศาสตร์ฉบับแรกของระบอบประชาธิปไตย

พระ ราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราว พุทธศักราช ๒๔๗๕ เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรกตามระบอบประชาธิปไตยของประเทศไทย แต่สาเหตุที่ไม่ใช้ชื่อรัฐธรรมนูญนั้น นายปรีดี พนมยงค์ อธิบายไว้ว่า “เมื่อ วันที่ ๒๖ มิถุนายน ๒๔๗๕ ขณะที่ยังมิได้มีผู้ใดตั้งศัพท์ไทยว่า “รัฐธรรมนูญ” เพื่อถ่ายทอดคำอังกฤษและฝรั่งเศส “Constitution” นั้น คณะราษฎรจึงใช้คำว่า “ธรรมนูญ” ประกอบกับคำว่า “การปกครองแผ่นดิน” เพื่อให้ราษฎรเข้าใจได้ง่ายๆว่า “กฎหมายว่าด้วยระเบียบการปกครองแผ่นดิน”^๑ ส่วนคำว่า “รัฐธรรมนูญ” นั้น “กรม หมื่นนราธิปฯขณะยังทรงพระอิสรยศ “หม่อมเจ้าวรรณไวทยากร” ได้ทรงเสนอผ่านทางหนังสือพิมพ์ “ประชาชาติ” ว่าคำว่า “ธรรมนูญการปกครองแผ่นดิน” นั้นยืดยาวไป จึงสมควรใช้คำว่า “รัฐธรรมนูญ” คณะอนุกรรมการฯและรัฐบาลเห็นชอบด้วยตามที่หม่อมเจ้าวรรณฯเสนอ เพราเป็นคำกะทัดรัด ได้ความตรงกับคำว่า “ธรรมนูญการปกครองแผ่นดิน” ซึ่งถ่ายทอดมาจากคำอังกฤษและคำฝรั่งเศส “Constitution” รัฐบาลจึงนำความกราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงเห็นชอบด้วยแล้ว คณะอนุกรรมการฯจึงแก้คำว่า “ธรรมนูญการปกครองแผ่นดิน” ในต้นร่างและใช้คำว่า “รัฐธรรมนูญ” แทน”^๒

ธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม วันที่ ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ มีเอกลักษณ์หลายประการ ดังนี้

ประการแรก รัฐธรรมนูญทางประวัติศาสตร์ฉบับแรกของระบอบใหม่ (La Première Constitution historique)
การ แก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญโดยอาศัยกระบวนการแก้ไขเพิ่มเติมที่รัฐธรรมนูญ กำหนดไว้ เป็นการ “แก้ไข” โดยอาศัยกระบวนการที่กำหนดไว้ในรัฐธรรมนูญเดิม เป็นกรณีที่มีรัฐธรรมนูญเดิมอยู่แล้ว ดังนั้นรัฐธรรมนูญแก้ไขเพิ่มเติม จึงเป็นรัฐธรรมนูญที่เป็น “สายโซ่” เดียวกันกับรัฐธรรมนูญเดิม อย่างไรก็ตาม มีการก่อตั้งรัฐธรรมนูญอีกรูปแบบหนึ่งที่เป็นการตัดขาด “สายโซ่” จากรัฐธรรมนูญเดิม เปลี่ยนหลักการมูลฐานจากระบอบเก่าตามรัฐธรรมนูญเดิม การเกิดขึ้นของรัฐธรรมนูญแบบนี้ คือ การปฏิวัติทางกฎหมาย

การปฏิวัติ ทางกฎหมายแยกออกจากการปฏิวัติทางการเมือง ในบางกรณี การปฏิวัติทางการเมืองนำมาซึ่งการปฏิวัติทางกฎหมาย เช่น การปฏิวัติฝรั่งเศส ๑๗๘๙ เป็นการปฏิวัติทางการเมืองที่เปลี่ยนแปลงระบอบการเมืองอย่างถึงราก จากกษัตริย์มีอำนาจล้นพ้นเด็ดขาด มาเป็นกษัตริย์อยู่ภายใต้รัฐธรรมนูญ อำนาจสูงสุดเป็นของชาติ ยกเลิกอภิสิทธิ์ของชนชั้นขุนนางและพระ การปฏิวัติทางการเมืองนี้นำมาซึ่งการปฏิวัติทางกฎหมาย คือ การประกาศใช้คำประกาศสิทธิมนุษยชนและพลเมือง ๑๗๘๙ และรัฐธรรมนูญ ๑๗๙๑ เป็นต้น แต่ในบางกรณี การปฏิวัติทางการเมืองเกิดขึ้นโดยปราศจากการปฏิวัติทางกฎหมาย เช่น  การยึดอำนาจของนาซีในเยอรมนีเมื่อปี ๑๙๓๓ ซึ่งไม่มีการยกเลิกรัฐธรรมนูญไวมาร์ หรือการเปลี่ยนผ่านจากเผด็จการสู่ประชาธิปไตยในประเทศยุโรปตะวันออกบาง ประเทศและประเทศในอดีตสหภาพโซเวียต หลังปี ๑๙๘๙ เป็นต้น

การก่อตั้ง รัฐธรรมนูญที่วางกฎเกณฑ์รากฐานใหม่โดยไม่อาจสืบทอดความต่อเนื่องทางกฎหมาย เดิมได้เลย การก่อตั้งรัฐธรรมนูญนั้น คือ การก่อตั้งรัฐธรรมนูญทางประวัติศาสตร์ฉบับแรก (La Première Constitution historique) รัฐธรรมนูญฉบับแรกทางประวัติศาสตร์ไม่ใช่หมายถึงรัฐธรรมนูญฉบับแรกในประวัติ ศาสตร์ของประเทศ หรือเป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรกตั้งแต่ก่อตั้งประเทศขึ้นมา แต่เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรกที่เปลี่ยนแปลงหลักการมูลฐานจากระบบการ เมือง-กฎหมายเดิม หรือเป็นรัฐธรรมนูญ “ฉบับแรก” ของระบอบใหม่นั่นเอง^๓  รัฐธรรมนูญนี้เกิดจากอำนาจสถาปนารัฐธรรมนูญหรืออำนาจก่อตั้งระบบการ เมือง-กฎหมาย (Pouvoir constituant)  เป็นอำนาจที่เกิดขึ้นในสภาวะไม่มีรัฐธรรมนูญเดิม (Pre-constitution)

เมื่อ พิจารณาธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม วันที่ ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ แล้ว จะเห็นได้ว่าเป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรกทางประวัติศาสตร์ของระบอบใหม่ เปลี่ยนแปลงการปกครองจากสมบูรณาญาสิทธิราชย์ที่กษัตริย์มีอำนาจเป็นล้นพ้น เด็ดขาด ปกครองประเทศได้ตามอัธยาศัย มาเป็นกษัตริย์อยู่ภายใต้รัฐธรรมนูญประชาธิปไตย รัฐธรรมนูญนี้ได้จัดวางหลักการมูลฐานใหม่ ได้แก่
๑.) อำนาจสูงสุดของประเทศนั้นเป็นของราษฎรทั้งหลาย
๒.) กษัตริย์เป็นสถาบันการเมืองหนึ่งซึ่งมีพระราชอำนาจได้เท่าที่รัฐธรรมนูญ กำหนด ดังนั้น พระราชอำนาจใดของกษัตริย์ที่มีมาแต่เดิม พระราชอำนาจใดของกษัตริย์ที่ตกทอดกันมาตามธรรมเนียมโบราณ (ไม่ว่าจะเป็นเรื่องจริง หรือไม่ว่าจะเป็นการสร้างเรื่องขึ้นหลอกลวง) ย่อมต้องถูกยกเลิกไป และจัดระเบียบใหม่ทั้งหมด เมื่อระบอบใหม่ “อนุญาต” ให้กษัตริย์เป็นประมุขของรัฐต่อไปโดยอยู่ภายใต้รัฐธรรมนูญ พระราชอำนาจของกษัตริย์จะมีเพียงใดย่อมเป็นไปตามรัฐธรรมนูญและสอดคล้องกับ ประชาธิปไตยตามระบอบใหม่ ดังนั้น การเพิ่มพระราชอำนาจให้กษัตริย์โดยผ่าน “ประเพณี” ย่อมไม่ถูกต้อง
๓.) กษัตริย์ไม่อาจกระทำการใดได้โดยลำพัง การกระทำใดๆ ของกษัตริย์ต้องมีกรรมการราษฎรผู้หนึ่งผู้ใดลงนามด้วย โดยได้รับความยินยอมของคณะกรรมการราษฎรจึงจะใช้ได้ มิฉะนั้นเป็นโมฆะ

๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ เป็นการปฏิวัติทางการเมือง โดยคณะราษฎรได้ยึดอำนาจจากกษัตริย์ อำนาจสูงสุดของกษัตริย์ที่ดำรงอยู่ในวันที่ ๒๓ มิถุนายน ๒๔๗๕ ได้ถูกโอนไปยังคณะราษฎร โดยมีคณะผู้รักษาพระนครฝ่ายทหารเป็นผู้ใช้ “อำนาจการปกครองชั่วคราว” เมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ และในประกาศคณะราษฎรก็ได้แสดงถึงวัตถุประสงค์ในการเปลี่ยนแปลงจากระบอบ สมบูรณาญาสิทธิราชย์มาเป็นกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญไว้ว่า “ส่วนผู้เป็น ประมุขของประเทศนั้น คณะราษฎรไม่ประสงค์ทำการแย่งชิงราชสมบัติ ฉะนั้น จึ่งได้อัญเชิญให้กษัตริย์องค์นี้ดำรงตำแหน่งกษัตริย์ต่อไป แต่จะต้องอยู่ใต้กฎหมายธรรมนูญการปกครองแผ่นดิน จะทำอะไรโดยลำพังไม่ได้ นอกจากด้วยความเห็นชอบของสภาผู้แทนราษฎร คณะราษฎรได้แจ้งความประสงค์นี้ให้กษัตริย์ทราบแล้ว เวลานี้ยังอยู่ในความรับตอบ ถ้ากษัตริย์ตอบปฏิเสธ หรือไม่ตอบภายในกำหนด โดยเห็นแก่ส่วนตนว่าจะถูกลดอำนาจลงมา ก็จะชื่อว่าทรยศต่อชาติ และก็เป็นการจำเป็นที่ประเทศจะต้องมีการปกครองแบบอย่างประชาธิปไตย กล่าวคือ ประมุขของประเทศจะเป็นบุคคลสามัญซึ่งสภาผู้แทนราษฎรได้เลือกตั้งขึ้น อยู่ในตำแหน่งตามกำหนดเวลา”  

ในวันที่ ๒๔ ๒๕ และ ๒๖ มิถุนายน ๒๔๗๕ อำนาจสูงสุดอยู่ที่คณะราษฎรโดยมีคณะผู้รักษาพระนครฝ่ายทหารเป็นผู้ใช้อำนาจ เป็นการชั่วคราว จากนั้นในวันที่ ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ การปฏิวัติทางกฎหมายก็เกิดขึ้นตามมา เมื่อพระปกเกล้าฯ “ยอม” ลงพระปรมาภิไธยประกาศใช้ธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม นั่นคือ พระปกเกล้าฯยอมตามที่คณะราษฎรยื่นข้อเสนอ คือ ยินยอมลงมาเป็นกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญ และในวันนั้นเอง อำนาจสูงสุดก็มาเป็นของประชาชน ดังที่ปรากฏในมาตราแรกของธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามว่า “อำนาจสูงสุดของประเทศนั้นเป็นของราษฎรทั้งหลาย” ดังนั้น การปฏิวัติสยาม ๒๔๗๕ คือ การปฏิวัติทางการเมืองอันนำมาซึ่งการปฏิวัติทางกฎหมาย

เมื่อ “อำนาจสูงสุดของประเทศนั้นเป็นของราษฎรทั้งหลาย”  แล้ว ก็แปลความได้โดยปริยายทันทีว่ากษัตริย์ไม่ได้เป็นเจ้าของและผู้ทรงอำนาจสูง สุดของประเทศอีกต่อไป และ “อำนาจสูงสุดของประเทศ” ไม่มีวันกลับไปสู่กษัตริย์ได้อีก แม้ในเวลาต่อมาจะเกิดรัฐประหารอีกหลายครั้ง จะเกิดรัฐธรรมนูญใหม่อีกหลายฉบับ ก็ไม่ปรากฏว่ามีการบัญญัติให้ “อำนาจสูงสุดของประเทศเป็นของกษัตริย์” ดังนั้น การสร้างคำอธิบายว่าในระบอบประชาธิปไตยไทย “อำนาจอธิปไตยอยู่ที่พระมหากษัตริย์และประชาชน” หรือการสร้างคำอธิบาย “อำนาจอธิปไตยไหลย้อนกลับ” ไปยังกษัตริย์ทุกครั้งหลังรัฐประหาร^๔  จึงเป็นการทึกทักเอาเองและไม่ถูกต้องตามหลักประชาธิปไตย^๕

ประการที่สอง รัฐธรรมนูญที่กำเนิดโดยการตกลงกันระหว่างกษัตริย์กับราษฎร 
ธรรมนูญ การปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ ไม่ได้เป็นรัฐธรรมนูญที่กษัตริย์มอบให้ด้วยความเต็มใจหรือเจตจำนงของตนเอง ในพระราชหัตถเลขาสละราชสมบัติ พระปกเกล้าฯบันทึกไว้ว่า “ได้เห็นรัฐ ธรรมนูญฉบับแรกที่หลวงประดิษฐ์มนูธรรมได้นำมาให้ข้าพเจ้าลงนาม ข้าพเจ้าก็รู้ทันทีว่า หลักการของผู้ก่อการกับหลักการขอขงข้าพเจ้าไม่พ้องกันเสียแล้ว... แต่ข้าพเจ้าเห็นว่าเวลานั้นเป็นเวลาฉุกเฉิน และสมควรจะรักษาความสงบไว้ก่อนเพื่อหาโอกาสผ่อนผันในภายหลัง ข้าพเจ้าจึงได้ยอมผ่อนผันตามประสงค์ของคณะผู้ก่อการฯในครั้งนั้น ทั้งที่ข้าพเจ้าไม่เห็นด้วยกับหลักการนั้นเลย”^๖

นัก กฎหมายรัฐธรรมนูญหลายท่าน เช่น นายไพโรจน์ ชัยนาม เห็นว่าธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ เป็นรัฐธรรมนูญที่เกิดจากการตกลงกันระหว่างประชาชนกับกษัตริย์ ซึ่งภาษาฝรั่งเศสเรียกว่า Pacte ในขณะที่หลวงประเจิดอักษรลักษณ์ เรียกรัฐธรรมนูญที่เป็นสัญญาระหว่างประชาชนกับกษัตริย์ว่า Constitution contractuelle

นอกจากนี้ เราอาจพิจารณาจากประกาศคณะราษฎรประกอบ

“เหตุ ฉะนั้น ราษฎร ข้าราชการทหารและพลเรือน ที่รู้เท่าถึงการกระทำอันชั่วร้ายของรัฐบาลดังกล่าวแล้ว จึ่งรวมกำลังตั้งเป็นคณะราษฎรขึ้น และได้ยึดอำนาจของรัฐบาลของกษัตริย์ไว้ได้แล้ว คณะ ราษฎรเห็นว่า การที่จะแก้ความชั่วร้ายนี้ได้ ก็โดยที่จะต้องจัดการปกครองโดยมีสภา จะได้ช่วยกันปรึกษาหารือหลาย ๆ ความคิด ดีกว่าความคิดเดียว ส่วนผู้เป็นประมุขของประเทศนั้น คณะราษฎรไม่ประสงค์ ทำการแย่งชิงราชสมบัติ ฉะนั้น จึ่งได้อัญเชิญให้กษัตริย์องค์นี้ดำรงตำแหน่งกษัตริย์ต่อไป แต่จะต้องอยู่ใต้กฎหมายธรรมนูญการปกครองแผ่นดิน จะทำอะไรโดยลำพังไม่ได้ นอกจากด้วยความเห็นชอบของสภาผู้แทนราษฎร คณะ ราษฎรได้แจ้งความประสงค์นี้ให้กษัตริย์ทราบแล้ว เวลานี้ยังอยู่ในความรับตอบ ถ้ากษัตริย์ตอบปฏิเสธ หรือไม่ตอบภายในกำหนด โดยเห็นแก่ส่วนตนว่าจะถูกลดอำนาจลงมา ก็จะชื่อว่าทรยศต่อชาติ และก็เป็นการจำเป็นที่ประเทศจะต้องมีการปกครองแบบอย่างประชาธิปไตย กล่าวคือ ประมุขของประเทศจะเป็นบุคคลสามัญซึ่งสภาผู้แทนราษฎรได้เลือกตั้งขึ้น อยู่ในตำแหน่งตามกำหนดเวลา...” 

จะเห็นได้ว่า รัฐธรรมนูญนี้เริ่มต้นจากคณะราษฎร “ได้ยึดอำนาจของรัฐบาลของกษัตริย์ไว้ได้แล้ว” และ “อัญเชิญให้กษัตริย์องค์นี้ดำรงตำแหน่งกษัตริย์ต่อไป แต่จะต้องอยู่ใต้กฎหมายธรรมนูญการปกครองแผ่นดิน” เมื่อ กษัตริย์พิจารณาแล้ว ก็ตัดสินใจยอมลงมาอยู่ภายใต้รัฐธรรมนูญนี้ ด้วยการลงนามประกาศใช้ กษัตริย์ไม่ได้มอบรัฐธรรมนูญให้ด้วยความเต็มใจเอง แต่คณะราษฎรยึดอำนาจและเสนอให้กษัตริย์ลงมาอยู่ใต้รัฐธรรมนูญ และกษัตริย์ก็ยินยอม

ประการที่สาม ผู้ร่างรัฐธรรมนูญไม่ได้ต้องการให้เป็นรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราว 
นาย ปรีดี พนมยงค์ได้บันทึกไว้ในหลายที่ว่าธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามฉบับ ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ นั้น เดิมไม่มีคำว่า “ชั่วคราว” พระปกเกล้าได้ขอให้เติมคำว่า “ชั่วคราว” ไว้ และรับสั่งว่าให้ใช้ธรรมนูญฯนั้นไปชั่วคราวก่อน ความข้อนี้ แสดงให้เห็นชัดเจนว่าคณะราษฎรไม่ได้ต้องการให้เป็นรัฐธรรมนูญชั่วคราว แต่เป็นพระปกเกล้าฯที่ “ทำให้” รัฐธรรมนูญนี้กลายเป็นของชั่วคราว

นอก จากนี้หากพิจารณาจากเนื้อหาในธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ ก็จะเห็นได้ว่าบทบัญญัติในหลายเรื่องแสดงให้เห็นถึงเจตนารมณ์ของผู้ร่างที่ ต้องการให้รัฐธรรมนูญนี้มีผลใช้เป็นการถาวรตลอดไป โดยเฉพาะอย่างยิ่งบทบัญญัติที่เกี่ยวกับการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ซึ่งแสดงให้เห็นว่ารัฐธรรมนูญนี้ต้องมีอายุการใช้งานที่ยาวนาน โดยแบ่งสภาผู้แทนราษฎรเป็น ๓ สมัย ในสมัยแรก ประกอบไปด้วยสมาชิก ๗๐ คน มาจากการแต่งตั้งโดยผู้รักษาพระนครฝ่ายทหาร ในสมัยที่สอง ๖ เดือนถัดมา ให้มีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรมาจากการเลือกตั้งบวกกับสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเดิม อีก ๗๐ คน และในสมัยที่สาม เมื่อราษฎรสอบไล่ชั้นประถมเกินครึ่ง หรือไม่เกิน ๑๐ ปีนับแต่ประกาศใช้ธรรมนูญฯนี้ ให้สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรมาจากการเลือกตั้งทั้งหมด

ประการที่สี่ กษัตริย์อาจถูกดำเนินคดีอาญาได้ 
ในมาตรา ๖ ของธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ บัญญัติว่า “กษัตริย์จะถูกฟ้องร้องคดีอาชญายังโรงศาลไม่ได้ เป็นหน้าที่ของสภาผู้แทนราษฎรจะวินิจฉัย” นั่น หมายความว่า กษัตริย์อาจถูกดำเนินคดีอาญาได้ เพียงแต่ว่าศาลไม่อำนาจพิจารณา และให้สภาผู้แทนราษฎรมีอำนาจพิจารณาวินิจฉัย ในเรื่องนี้ หลวงประเจิดอักษรลักษณ์มีความเห็นต่อไปว่า “คดีอาชญาซึ่งกษัตริย์ทำผิดจะ ต้องถูกฟ้องร้องต่อสภาผู้แทนราษฎรนั้นไม่ฉะเพาะแต่ความผิดที่บัญญัติไว้ใน กฎหมายอาชญาเท่านั้น ยังหมายความเลยไปถึงความผิดซึ่งกษัตริย์กระทำการบกพร่องอย่างสำคัญในการ บริหารราชการแผ่นดิน ตัวอย่างเช่น ละเมิดต่อกฎหมายรัฐธรรมนูญ หรือกระทำผิดต่อสัญญาทางพระราชไมตรีอันเป็นเหตุจะนำมาซึ่งความเสียหายแก่ ประเทศบ้านเมือง นี่เป็นความเห็น คือว่า ในคดีอาชญาไม่หมดความฉะเพาะแต่ความผิดซึ่งบัญญัติไว้ในกฎหมายอาชญา ร.ศ. ๑๒๗ แต่กินความเลยไปถึงการกระทำของกษัตริย์ซึ่งเป็นการละเมิดรัฐธรรมนูญ ปกครองแผ่นดินสยามมาตราใดมาตราหนึ่ง หรือว่ากระทำการผิดสัญญาทางพระราชไมตรี ซึ่งจะนำความเสียหายมาสู่ประเทศบ้านเมือง ในกรณีเหล่านี้กษัตริย์ควรจะต้องรับผิดชอบและถูกฟ้องร้องตามมาตรา ๖"^๗

ประการที่ห้า ระบบรัฐบาลโดยรัฐสภา
การ ปกครองในระบบรัฐบาลโดยรัฐสภา คือ การปกครองที่บริหารประเทศโดยไม่มีการแบ่งแยกอำนาจระหว่างรัฐสภากับรัฐบาล รัฐสภาครอบงำฝ่ายบริหาร โดยรัฐสภามีอำนาจเลือกคณะบุคคลคณะหนึ่งเข้าไปเป็นรัฐบาลบริหารประเทศภายใต้ การควบคุมของรัฐสภา และรัฐสภามีอำนาจปลดรัฐบาลได้ ส่วนรัฐบาลไม่อาจยุบสภาได้ การปกครองในระบบนี้มักใช้ในช่วงเปลี่ยนผ่านการปกครองจากระบบหนึ่งไปอีกระบบ หนึ่ง โดยเฉพาะอย่างยิ่งภายใต้ระบอบใหม่ที่คณะผู้ก่อการเปลี่ยนแปลงการปกครองเข้า ไปยึดกุมอำนาจในรัฐสภา ดังปรากฏให้เห็นในฝรั่งเศสช่วง ๑๗๙๓

ธรรมนูญ การปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ กำหนดการปกครองแบบรัฐบาลโดยรัฐสภา โดยให้คณะกรรมการราษฎรมาจากการแต่งตั้งโดยสภาผู้แทนราษฎร กล่าวคือ สภาผู้แทนราษฎรเลือกเอาสมาชิก ๑ คนเป็นประธานกรรมการราษฎร  และให้ประธานฯเลือกสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรอีก ๑๔ คนเป็นกรรมการราษฎร และคณะกรรมการราษฎรต้องบริหารประเทศไปตามวัตถุประสงค์ที่สภาผู้แทนราษฎร กำหนด สภาผู้แทนราษฎรมีอำนาจปลดกรรมการราษฎรได้ และคณะกรรมการราษฎรไม่มีอำนาจยุบสภาผู้แทนราษฎร

- ๓ -
คณะราษฎร : ต้นตำรับการ “ปรองดองแห่งชาติ” ?

เมื่อ ธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ ถูกทำให้เป็น “ชั่วคราว” โดยการเติมคำว่า “ชั่วคราว” ลงไปโดยพระปกเกล้าฯ ก็ต้องมีการทำรัฐธรรมนูญถาวรขึ้น คณะกรรมการราษฎรและคณะราษฎรได้จัดให้มีคณะอนุกรรมการร่างรัฐธรรมนูญ ประกอบไปด้วยกรรมการ ๗ คน ได้แก่ พระยามโนปกรณ์นิติธาดา พระยาเทพวิทุร พระยามานวราชเสวี พระยานิติศาสตร์ไพศาล พระยาปรีชานฤเบศร์ หลวงประดิษฐ์มนูธรรม และนายพันตรีหลวงสินาดโยธารักษ์ ต่อมาพระยามโนปกรณ์นิติธาดาขอเพิ่มอนุกรรมการอีก ๒ คน คือ พระยาศรีวิศาลวาจา (เป็นผู้ยกร่าง “เค้าโครงการเปลี่ยนรูปแบบรัฐบาล” ร่วมกับนายเรย์มอนด์ บี. สตีเวนส์ เมื่อปี ๒๔๗๔ ตามที่พระปกเกล้าฯมอบหมาย) และนายพลเรือโทพระยาราชวังสัน จากรายชื่อคณะอนุกรรมการร่างรัฐธรรมนูญดังกล่าว มีเพียงนายปรีดี พนมยงค์ (หลวงประดิษฐ์มนูธรรม) เท่านั้นที่มาจากสายคณะราษฎร

การยกร่างรัฐ ธรรมนูญในครั้งนั้น คณะอนุกรรมการร่างรัฐธรรมนูญได้สอบถามความเห็นจากพระปกเกล้าฯสม่ำเสมอ ดังที่พระยามโนปกรณ์นิติธาดา ประธานคณะอนุกรรมการร่างรัฐธรรมนูญได้แถลงต่อสภาผู้แทนราษฎรว่า “ในการ ร่างพระธรรมนูญนี้ อนุกรรมการได้ทำการติดต่อกับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวตลอดเวลา จนถึงอาจจะกล่าวได้ว่าได้ร่วมมือกันทำข้อความตลอด ในร่างที่เสนอมานี้ได้ทูลเกล้าฯถวายและทรงเห็นชอบด้วยทุกประการแล้ว และที่กล่าวได้ว่าทรงเห็นชอบนั้น ไม่ใช่แต่เพียงเห็นชอบอย่างข้อความที่กราบบังคมทูลขึ้นไป ยิ่งกว่านั้นเป็นที่พอพระราชหฤทัยมาก”^๘

พระยามโนปกรณ์นิติธาดายังกล่าวถึงบทบาทของพระปกเกล้าฯต่อคำปรารภในรัฐธรรมนูญ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๕ ไว้ว่า “ใน เมื่อเราทำรัฐธรรมนูญเสร็จแล้ว ข้าพเจ้าก็ได้นำไปทูลเกล้าฯถวายทอดพระเนตร ก็โปรดปรานเป็นที่พอพระราชหฤทัยมากถึงได้ทรงเตรียมการที่จะพระราชทานรัฐ ธรรมนูญนี้และโปรดเกล้าฯให้พระสารประเสริฐไปร่างประกาศนี้ ซึ่งแต่แรกทรงหวังที่จะให้อาลักษณ์อ่านในเวลาที่จะพระราชทาน เมื่อพระสารประเสริฐได้ร่างแล้วก็นำขึ้นทูลเกล้าฯถวายทอดพระเนตร แล้วก็พระราชทานมาให้คณะกรรมการราษฎรดู คณะกรรมการราษฎรพิจารณาเห็นว่าถ้อยคำที่เขียนมานั้น ถ้าจะใช้เป็นพระราชปรารภในรัฐธรรมนูญก็จะเหมาะและงดงามดี จึงได้นำความกราบบังคมทูล ก็โปรดเกล้าฯว่าจะให้เป็นพระราชทานปรารภในรัฐธรรมนูญได้ เมื่อเช่นนี้พระราชปรารภก็เป็นส่วนหนึ่งของรัฐธรรมนูญ หาเป็นประกาศไม่”^๙

คำปรารภของธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ เขียนไว้อย่างกะทัดรัดว่า “... โดยที่คณะราษฎรได้ขอร้องให้อยู่ใต้ธรรมนูญการปกครอง แผ่นดินสยาม เพื่อบ้านเมืองจะได้เจริญขึ้น และโดยที่ได้ทรงยอมรับตามคำร้องของคณะราษฎร จึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้ตราพระราชบัญญัติขึ้น ไว้โดยมาตราต่อไปนี้” ในขณะที่คำปรารภของรัฐธรรมนูญ ๑๐ ธันวาคม กลับเป็นไปในทำนองว่าเป็นพระปกเกล้าฯเองที่ปรารถนาพระราชทานรัฐธรรมนูญ ดังเช่น “ทรง พระราชดำริเห็นว่า สมเด็จพระเจ้าแผ่นดินในพระบรมราชจักรีวงศ์ ได้เสด็จเถลิงถวัลยราชย์ผ่านสยามพิภพ ทรงดำเนินพระราโชบายปกครองราชอาณาจักร ด้วยวิธีสมบูรณาญาสิทธิราชภายในทศพิธราชธรรมจรรยาทรงทำนุบำรุงประเทศให้ รุ่งเรืองไพบูลย์สืบมาครบ ๑๕๐ ปีบริบูรณ์ ประชาชนชาวสยามได้รับพระบรมราชบริหารในวิถีความเจริญนานาประการโดยลำดับ จนบัดนี้มีการศึกษาสูงขึ้นแล้ว มีข้าราชการประกอบด้วยวุฒิปรีชาในรัฐาภิปาลโนบายสามารถนำประเทศชาติของตน ในอันที่จะก้าวหน้าไปสู่สากลอารยธรรมแห่งโลกโดยสวัสดี  สมควรแล้วที่จะ พระราชทานพระบรมราชวโรกาส ให้ข้าราชการและประชาชนของพระองค์ ได้มีส่วนมีเสียงตามความเห็นดีเห็นชอบในการจรรโลงประเทศสยามให้วัฒนาการใน ภายภาคหน้า จึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม พระราชทานรัฐธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามตามความประสงค์ เมื่อวันที่ ๒๗ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๔๗๕ เป็นการชั่วคราวพอให้สภาผู้แทนราษฎร และคณะกรรมการราษฎร ได้จัดรูปงานดำเนินประศาสโนบายให้เหมาะสมแก่ที่ได้เปลี่ยนการปกครองใหม่” หรือ  “...บัดนี้ อนุกรรมการได้เรียบเรียงรัฐธรรมนูญฉะบับถาวรสนองพระเดชพระคุณสำเร็จลงด้วยดี นำเสนอสภาผู้แทนราษฎร และสภาผู้แทนราษฎรได้พิจารณาปรึกษาลงมติแล้ว จึ่งทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายคำปรึกษาแนะนำด้วยความยินยอมพร้อมที่จะตราเป็น รัฐธรรมนูญการปกครองแผ่นดินได้ เมื่อและทรงพระราชวิจารณ์ถี่ถ้วนกระบวนความแล้ว ทรงพระราชดำริเห็นสมควรพระราชทานพระบรมราชานุมัติ...”

ในด้านเนื้อหา รัฐธรรมนูญ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๕ ได้เปลี่ยนแปลงหลักการของธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ ไปหลายกรณี เช่น 

• ใน มาตราแรกของรัฐธรรมนูญฉบับแรก ได้ประกาศหลักการพื้นฐานของระบอบใหม่ไว้ว่า “อำนาจสูงสุดของประเทศนั้นเป็นของราษฎรทั้งหลาย” แต่รัฐธรรมนูญ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๕ เปลี่ยนเป็นมาตรา ๒ ว่า “อำนาจอธิปไตยย่อมมาจากปวงชนชาวสยามพระมหากษัตริย์ผู้เป็นประมุข ทรงใช้อำนาจนั้นแต่โดยบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญนี้”
• กรณี กษัตริย์ไม่อาจถูกดำเนินคดีอาญาในศาล แต่ให้สภาผู้แทนราษฎรเป็นผู้วินิจฉัยตามมาตรา ๖ ก็ถูกยกเลิกไป และมีมาตรา ๓ มาแทนว่า “องค์พระมหากษัตริย์ดำรงอยู่ในฐานะอันเป็นที่เคารพสักการะ ผู้ใดจะละเมิดมิได้”
• มาตรา ๗ “การกระทำใดๆ ของกษัตริย์ต้องมีกรรมการราษฎรผู้หนึ่งผู้ใดลงนามด้วย โดยได้รับความยินยอมของคณะกรรมการราษฎรจึ่งจะใช้ได้ มิฉะนั้นเป็นโมฆะ” ถูกยกเลิกไป และมีมาตรา ๕๗ มาแทน “ภายในบังคับแห่งมาตรา ๓๒ และ ๔๖ บทกฎหมาย พระราชหัตถเลขา และพระบรมราชโองการใดๆ อันเกี่ยวกับราชการแผ่นดิน ท่านว่ารัฐมนตรีนายหนึ่งต้องลงนามรับสนองพระบรมราชโองการเป็นผู้รับผิดชอบ”
• ยกเลิกระบบรัฐบาลโดยสภา เปลี่ยนเป็นระบบรัฐสภา
• ยกเลิกคำว่า “คณะกรรมการราษฎร” ให้ใช้ “คณะรัฐมนตรี” แทน
• คำว่า “กษัตริย์” กลายเป็น “พระมหากษัตริย์”
• ขยายระยะเวลาการใช้สิทธิยับยั้งชั่วคราวของกษัตริย์ในการประกาศใช้กฎหมายจากเดิม ๗ วัน เป็น ๓๐ วัน บวก ๑๕ วัน^๑๐

รัฐ ธรรมนูญ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๕ จึงเป็นผลิตผลของการปรองดองกันระหว่างคณะราษฎรกับฝ่ายเจ้า หากต้องการให้วันที่ ๑๐ ธันวาคมเป็นวันสำคัญ ก็คงเป็นวันสำคัญในฐานะเป็นวันต้นแบบของการปรองดองแห่งชาติ ไม่ใช่วันรัฐธรรมนูญ เพราะวันรัฐธรรมนูญหมายถึงวันประกาศใช้รัฐธรรมนูญฉบับแรก ก็ต้องกำหนดให้วันที่ ๒๗ มิถุนายน เป็นวันรัฐธรรมนูญ

ภายหลังระบอบ รัฐธรรมนูญดำเนินการเรื่อยมา คณะราษฎรยังได้แสดงไมตรีจิตต่อพวกนิยมเจ้าอีกหลายกรณี ด้วยหวังว่าจะสมัครสมานสามัคคีและปรองดองกับพวกนิยมเจ้าเพื่อร่วมมือกัน พัฒนาชาติบ้านเมืองต่อไปตามวิถีทางรัฐธรรมนูญและประชาธิปไตย กรณีที่เห็นประจักษ์ชัดกรณีหนึ่ง คือ กรณีอภัยโทษให้นายรังสิตประยูรศักดิ์ รังสิต ณ อยุธยา (กรมขุนชัยนาทนเรนทร) และคืนสถานะและฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ให้^๑๑  หลังจากนั้นกรมขุนชัยนาทนเรนทรก็เข้ามามีบทบาทสำคัญในทางประวัติศาสตร์การ เมืองไทย อีกสองกรณี คือ กรณีรัชกาลที่ ๘ สวรรคต ๙ มิถุนายน ๒๔๘๙ และกรณีรัฐประหาร ๘ พฤศจิกายน ๒๔๙๐

กรณีแรก นายปรีดี พนมยงค์ (ในฐานะโจทก์คดีหมิ่นประมาททางแพ่ง) เขียนไว้ในคำฟ้องของโจทก์ คดีหมายเลขดำที่ ๘๖๑๒/๒๕๒๑ ศาลแพ่ง วันที่ ๒๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๒๑" ว่า

"ข้อ ๙.๑
...
(๗) เมื่อรัฐมนตรีมหาดไทยและอธิบดีกรมตำรวจจะจัดการชัณสูตรบาดแผลที่พระนลาฏ (หน้าผาก) ของในหลวงรัชกาลที่ ๘ แต่กรมขุนชัยนาทฯ โบกพระหัตถ์ให้รัฐมนตรีมหาดไทยและอธิบดีกรมตำรวจ โดยแสดงว่าห้ามมิให้แตะต้องพระบรมศพ เมื่อรัฐมนตรีมหาดไทยมองดูโจทก์ โจทก์ ก็ไม่กล้าที่จะสั่งตรงกันข้ามกับกรมขุนชัยนาทฯ ที่เป็นพระบรมวงศ์อาวุโส เพราะจะเป็นการเหลื่อมล้ำไปสู่องค์พระมหากษัตริย์ที่เสด็จสวรรคตนั้น ฉะนั้น โจทก์จึงขอเชิญเสด็จกรมขุนชัยนาทฯ ลงมาชั้นล่างพระที่นั่งบรมพิมานเพื่อร่วมประชุมกับพระบรมวงศานุวงศ์ที่กล่าว นามมาแล้วว่า จะทรงมีความเห็นเกี่ยวกับกรณีสวรรคต โจทก์และรัฐมนตรี มหาดไทยกับนายดิเรกฯ รัฐมนตรีว่าการกระทรวงต่างประเทศ ก็ได้ร่วมประชุมด้วย โจทก์ได้ทูลถามกรมขุนชัยนาทฯ ว่า สมเด็จพระอนุชาและพระราชชนนีทรงมีความเห็นประการใดเกี่ยวกับกรณีสวรรคตนั้น บ้าง กรมขุนชัยนาทฯ รับสั่งว่า นางสาวจรูญ (นามสกุล "ตะละภัฏ") ได้ทูลสมเด็จพระอนุชา (ในหลวงองค์ปัจจุบัน) ว่า "ในหลวงยิงองค์เอง" และนายชิต สิงหเสนี ก็ทูลเช่นนั้นเหมือนกัน โจทก์จึงได้เรียกให้นายชิต ลงมาชั้นล่างของพระที่นั่งบรมพิมานและสอบถามพฤติการณ์สวรรคต นายชิตก็ยืนยันว่า ในหลวงปลงพระชนม์เอง กรมขุนชัยนาทฯ ซึ่งได้รับสั่งตรงตามที่ พ.ต.ท.ประเสริฐ ลิมปอักษร พนักงานสอบสวนได้บันทึกไว้ ซึ่งปรากฎในบันทึกคำอภิปรายของรัฐสภากรณีสวรรคต...
 ...
(๙) โจทก์และคณะรัฐมนตรีที่ได้ร่วมประชุมกับพระบรมวงศานุวงศ์ดังกล่าวพระนามไว้ แล้วนั้น จึงทูลและถามที่ประชุมให้สำนักพระราชวังออกแถลงการณ์กรณีสวรรคตว่าอย่างไร  พระบรมวงศานุวงศ์และโจทก์กับคณะรัฐมนตรีก็เห็นชอบพร้อมกันว่า ควรแถลงไปตามที่กรมขุนชัยนาทฯ พระบรมวงศ์อาวุโสทรงเข้าพระทัยว่าเป็นอุบัติเหตุ..."^๑๒

กรณี ที่สอง ภายหลังจากรัชกาลที่ ๘ สวรรคต พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชขึ้นครองราชย์ แต่เนื่องจากยังทรงพระเยาว์ รัฐสภาจึงลงมติตั้งคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ประกอบด้วย  พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนชัยนาทนเรนทร เป็นประธาน และพระยามานวราชเสวี โดยมีข้อตกลงว่าในการลงนามเอกสารราชการนั้น ให้ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ทั้งสองเป็นผู้ลงนาม  และคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ได้ปฏิญาณตนต่อรัฐสภาว่าจะรักษาและปฏิบัติ ตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย

ต่อมา ผิน ชุณหะวัณได้ก่อการรัฐประหารเมื่อวันที่ ๘ พฤศจิกายน ๒๔๘๐ “ฉีก”รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๔๘๙ และประกาศใช้รัฐธรรมนูญ ๙ พฤศจิกายน ๒๔๙๐ รัฐประหาร ๘ พฤศจิกายน ๒๔๘๐ เป็นจุดเริ่มต้นของ “วงจรอุบาทว์” ในระบอบการเมืองไทย และนับแต่นั้น รัฐธรรมนูญฉบับที่สืบเนื่องต่อมา ก็เป็นรัฐธรรมนูญที่ถูกตัดตอนจากอุดมการณ์ประชาธิปไตยของคณะราษฎร

กรมขุน ชัยนาทนเรนทรได้เข้าไปมีบทบาทสำคัญต่อรัฐประหาร ๘ พฤศจิกายน ๒๔๙๐ โดยได้ลงนามในฐานะคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์เพื่อประกาศใช้รัฐธรรมนูญ ๙ พฤศจิกายน ๒๔๙๐ ซึ่งเป็นการลงนามเพียงคนเดียว

นายปรีดี พนมยงค์ เห็นว่าการลงนามของกรมขุนชัยนาทนเรนทรในรัฐธรรมนูญ ๙ พฤศจิกายน ๒๔๙๐ เป็นโมฆะ เพราะ “หัว เรื่องรัฐธรรมนูญฉบับดังกล่าว เขียนตำแหน่งผู้ลงนามแทนพระปรมาภิไธยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว คือ “คณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์” ซึ่งในภาษาไทยคำว่า “คณะ” หมายถึงบุคคลตั้งแต่ ๒ คนขึ้นไป แต่เหตุใดจึงมีผู้ลงนามเพียงคนเดียว คือ “รังสิต กรมขุนชัยนาทนเรนทร”^๑๓  และเมื่อ "... ผู้สำเร็จราชการที่ตั้งโดยรัฐสภาตามรัฐธรรมนูญฉบับ ๒๔๘๙ นี้ก็ได้ปฏิญาณตนต่อรัฐสภาว่า "จะรักษาและปฏิบัติตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย" ดั่งนั้นถ้ากรมขุนชัยนาทฯได้ปฏิบัติตามที่ปฏิญาณและไม่ยอมลงพระนามแทนองค์ พระมหากษัตริย์ในรัฐธรรมนูญฉบับใต้ตุ่ม และปฏิบัติหน้าที่จอมทัพแทนองค์พระมหากษัตริย์ขณะทรงพระเยาว์แล้ว ระบอบแห่งรัฐธรรมนูญใต้ตุ่มอันเป็นบ่อเกิดให้ประเทศไทยมีรัฐธรรมนูญต่อมาอีก หลายฉบับ จนมวลราษฎรจำกันไม่ได้ว่ามีกี่ฉบับก็ไม่อาจเกิดขึ้นได้..."^๑๔

เหตุการณ์ ในช่วง ๑๕ ปีแรกของคณะราษฎรที่หยิบยกมานี้ เป็นตัวอย่างอันดีที่แสดงให้เห็นถึงความต้องการของคณะราษฎรในการปรองดองกับ ฝ่ายกษัตริย์นิยม เพื่อให้อยู่ร่วมกันอย่างสันติและร่วมมือกันพัฒนาชาติตามระบอบรัฐธรรมนูญ เริ่มตั้งแต่การยึดอำนาจได้เมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ และเปิดโอกาสให้พระปกเกล้าฯได้กลับมาเป็นกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญ เปิดโอกาสให้รัฐธรรมนูญฉบับแรกกลายเป็นของชั่วคราว และรัฐธรรมนูญฉบับถัดมาก็เป็นการยกร่างภายใต้การเจรจาประนีประนอมกับพระปก เกล้าฯ แม้คณะราษฎรจะเจอขบวนการโต้อภิวัฒน์หลายครั้งหลายหน เมื่อคณะราษฎรจัดการปราบปรามได้ ก็ลดหย่อนผ่อนโทษให้กับกบฏหลายคนด้วยเห็นแก่ไมตรีของคนร่วมชาติ ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ รัฐบาลสมัยนั้นยังได้ดำเนินการขอพระราชทานอภัยโทษให้แก่กรมขุนชัยนาทนเรนทร และต่อมาก็สถาปนาฐานันดรศักดิ์กลับคืนตามเดิม และเป็นกรมขุนชัยนาทนเรนทรนี้เองที่มีบทบาทในการห้ามชันสูตรพระบรมศพของ ในหลวงอานันท์ฯ และชี้นำให้รัฐบาลแถลงว่าการสวรรคตของรัชกาลที่ ๘ เกิดจากอุบัติเหตุ

เมื่อมองประวัติศาสตร์ย้อนกลับไป เราอาจหวนคิดถึงการคาดการณ์ของจอมพล ป. พิบูลสงครามในเรื่องการต่อสู้กันระหว่างระอบเก่ากับระบอบใหม่ ตามที่เขาแถลงต่อสภาผู้แทนราษฎรเมื่อครั้งเป็นนายกรัฐมนตรีในปี ๒๔๘๓ ไว้ว่า “ผมขอยืนยันว่า ในชั่วชีวิตเรา บางทีลูกเราด้วย จะต้องรบกันไปอีก และแย่งกันในระบอบเก่ากับระบอบใหม่นี้ เพราะเหตุเราจะต้องประสานกัน เราต้องการความสงบสุข เราต้องการสร้างชาติ เพราะฉะนั้นการเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ นั้น เราจึงไม่ได้ทำอะไรเลยกับพวกที่เห็นตรงกันข้าม ใครจะไปไหนก็ได้ ทำอะไรก็ได้ เมื่อเปรียบกับในต่างประเทศ ท่านทั้งหลายจะเห็นว่า เราทำมาผิดกันไกล เช่นฝรั่งเศสปฏิวัติกัน เขาก็ฆ่ากันนับพัน ๆ คน จนถึงกับเอาใส่รถใส่เกวียนไปฆ่ากัน ส่วนเราเปลี่ยนกัน เปลี่ยนทั้งพระมหากษัตริย์ เปลี่ยนทั้งอำนาจอะไรต่ออะไรด้วย เราก็ไม่ได้ทำอะไรกันเลย มิได้มีการเสียเลือดเสียเนื้อกันเลย และผมคิดว่า ในชีวิตเรา ในชีวิตลูกของเรา พวกรักระบอบเก่าแก้แค้นก็ไม่หมด เพราะว่าเราปล่อยไว้...พวกผมขอให้หมดปิดฉากพยาบาทกัน แต่พวกตรงข้ามเขาไม่ยอม ก็ไม่ทราบจะทำอย่างไร เขาแสดงทีท่าว่า ต่อให้ถึงลูกหลานเหลนของเราก็ต้องรบกันอยู่นั่นเอง ก็มีปัญหาขึ้นว่า ถ้าเช่นนั้นทำไมจึงไม่แก้เล่า ถ้ามีแก้ ก็ต้องทำเด็ดขาดอย่างพระพุทธยอดฟ้าฯ ทรงปฏิบัติกับพวกเจ้าตาก ซึ่งได้ผลดีมาแล้ว แต่เราทำไม่ได้ จะไปล่มเรือฆ่ากันอย่างนั้นพ้นสมัย และกลัวบาปด้วย แต่ฆ่า ๑๘ คนเท่านี้ก็พออยู่แล้ว เป็นประวัติการณ์ที่เรายังไม่ลืมเหตุการณ์อันนี้ ถ้าเราจะให้หมดไปจริง ๆ ที่จะให้ระบอบใหม่นี้มั่นคงแล้วจะเป็นอย่างไร ดูอย่างฝรั่งเศสเมื่อครั้งพระเจ้าหลุยส์ที่ ๑๖ นั้น เอาไปประหารกันทีเดียว"^๑๕

อาจกล่าว ได้ว่า คณะราษฎรเป็นต้นแบบของการปรองดองแห่งชาติ แต่ผลลัพธ์ที่คณะราษฎรได้กลับมาเป็นอย่างไร ท่านผู้อ่านพึงพิจารณาได้ด้วยปัญญาญาณของตนเอง

- ๔ -

ท่าน ผู้อ่านอาจสงสัยว่าทำไมข้าพเจ้าต้องหมั่นเขียนเรื่องเกี่ยวกับการปฏิวัติ สยาม ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ การประกาศใช้รัฐธรรมนูญฉบับแรกเมื่อวันที่ ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ ตลอดจนรัฐประหาร ๘ พฤศจิกายน ๒๔๙๐? จริงอยู่ แม้เรื่องเหล่านี้จะถูกพูดถึงกันในแวดวงอื่นๆมานานแล้ว แต่ในแวดวงกฎหมายซึ่งส่วนใหญ่ถูกครอบงำโดยอุดมการณ์กษัตริย์นิยม กลับไม่สนใจเรื่องเหล่านี้เท่าไรนัก

นักกฎหมายจำนวนมากผ่านการศึกษา เติบโตและบ่มเพาะภายใต้อุดมการณ์กษัตริย์นิยม ในหลักสูตรนิติศาสตรบัณฑิต ไม่ได้ให้ความสำคัญกับเหตุการณ์ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ ในวิชาประวัติศาสตร์กฎหมายไทย เราสามารถไล่ไปได้ถึงสุโขทัย อยุธยา รัตนโกสินทร์ กฎหมายตราสามดวง คัมภีร์พระธรรมศาสตร์ ศาสนาพุทธ พราหมณ์ การปฏิรูประบบราชการในสมัยรัชกาลที่ ๕ การปฏิรูปศาลและการจัดทำประมวลกฎหมายในสมัยรัชกาลที่ ๕ ๖ และ ๗ เพื่อทำให้สยามเป็นอารยะประเทศ และรอดพ้นจากการล่าอาณานิคม พอมาถึงรัชกาลที่ ๗ ทุกอย่างก็จบลง

ภายใต้อิทธิพลของการสร้างคำ อธิบายของนักกฎหมายรัฐธรรมนูญแบบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข พวกเขาจะสำนึกไปว่าเหตุการณ์ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ ไม่ใช่การอภิวัฒน์ ไม่ใช่การเปลี่ยนแปลงอันยิ่งใหญ่จากระบอบเก่าไปสู่ระบอบใหม่ แต่เป็นการแย่งชิงอำนาจจากกษัตริย์มาแล้วกลับนำมาใช้ในทางที่ผิดจนเกิดวงจร อุบาทว์ รัฐประหารบ่อยครั้ง ระบอบประชาธิปไตยและรัฐธรรมนูญของประเทศนี้เกิดจากกษัตริย์ยอมเสียสละพระราช ทานอำนาจอธิปไตยแก่ประชาชน ระบบการเมือง-กฎหมายในระบอบปัจจุบันมีความต่อเนื่องกับระบอบเก่า ไม่มีการตัดตอน

คำอธิบายของนักกฎหมายรัฐธรรมนูญแบบประชาธิปไตยอันมี พระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข เป็นความพยายามในการสร้าง myth ที่กลับหัวกลับหางจากความเป็นจริงทางประวัติศาสตร์ โดยเปลี่ยนให้ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ เป็นการแย่งชิงอำนาจของกษัตริย์ไป คณะราษฎรเป็น “ต้นแบบ” ของรัฐประหาร และสร้างให้กษัตริย์เป็น “พระบิดา” ของประชาธิปไตย สถาบันกษัตริย์เป็นเนื้อเดียวกันกับประชาธิปไตย

ปัญญาชนฝ่ายกษัตริย์ นิยมปรารถนาให้สังคมไทยกลับไปใกล้เคียงกับระบอบเก่าให้มากที่สุด โดยให้สถาบันกษัตริย์มีบทบาทและอำนาจมาก แต่พวกเขาก็ตระหนักดีว่า ประการแรก หากเขียนรัฐธรรมนูญลายลักษณ์อักษรเพิ่มอำนาจให้กษัตริย์อย่างตรงไปตรงมา ในยุคศตวรรษที่ ๒๑ คงเป็นไปได้ยากที่สังคมโลกจะยอมรับ เพราะ ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ก็คือเผด็จการรูปแบบหนึ่ง ในขณะที่กระแสโลกสมัยปัจจุบัน "บังคับ" ให้ทุกประเทศต้องเป็นประชาธิปไตย และการเสนออะไรที่ไม่เป็นประชาธิปไตยอย่างชัดแจ้ง ย่อมทำให้ปัญญาชนฝ่ายกษัตริย์นิยมแลดูโง่เขลาเกินไป

นอกจากนี้ หากกำหนดอำนาจและบทบาทให้กับสถาบันกษัตริย์มากขึ้นลงไปในรัฐธรรมนูญลาย ลักษณ์อักษร กษัตริย์มีอำนาจโดยแท้ในการตัดสินใจหรือกระทำการโดยลำพังย่อมหมายความว่า การวิจารณ์ การแสดงความไม่เห็นด้วย ย่อมพุ่งตรงไปที่กษัตริย์ ซึ่งเป็นสภาวะอันไม่พึงประสงค์ของพวกเขา

เมื่อใจลึกๆต้องการเพิ่ม อำนาจและบทบาทให้สถาบันกษัตริย์ แต่อีกด้านหนึ่งสถานการณ์ปัจจุบันไม่เอื้ออำนวยให้ทำอย่างตรงไปตรงมา และไม่ต้องการให้สถาบันกษัตริย์ต้องรับผิดชอบจากการใช้อำนาจ แล้วพวกเขาจะทำอย่างไร?

ฝ่ายกษัตริย์นิยมต้องการให้เป็นแบบระบอบเก่า แต่ก็ต้องแสดงให้คนเห็นว่าเป็นระบอบใหม่ พวกเขาจึงคิดค้นนวัตกรรมใหม่ขึ้น นั่นคือ การนำเอาลักษณะแบบระบอบเก่าที่พวกเขาปรารถนา เข้ามาตัดต่อพันธุกรรมผสมเข้ากับระบอบใหม่ เมื่อผสมกันแล้ว ลูกที่ได้ออกมาก็ให้ชื่อว่า "ระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข"

วิธีการตัดต่อ พันธุกรรม ต้องกระทำในรูปของกฎเกณฑ์ เป็นกฎเกณฑ์ที่พวกเขาสร้างขึ้นเอง และให้เป็นลายลักษณ์อักษรไม่ได้ เพราะ จะปรากฏชัดเจนจนเกินไป พวกเขาจึงสร้างกฎเกณฑ์ไม่เป็นลายลักษณ์อักษรขึ้นมา อันได้แก่ "ธรรมเนียมประเพณี" - "วัฒนธรรมสังคมไทย" - "เอกลักษณ์" - "บารมีของกษัตริย์" - "การดำรงอยู่ของกษัตริย์ในแผ่นดินนี้อย่างต่อเนื่อง" - "ศาสนา" ฯลฯ ทั้งหลายเหล่านี้เป็นเครื่องมือในการเพิ่มอำนาจและบทบาทกษัตริย์  และยังเปิดทางต่อไปอีกว่า อำนาจและบทบาทเหล่านี้เปลี่ยนไปตามกาลสมัย แล้วแต่บารมีของกษัตริย์แต่ละองค์อีก

๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ เป็นการเปลี่ยนแปลงการปกครองที่กลับหลักการทุกสิ่งทุกอย่างจากเดิม ให้ “อำนาจสูงสุดของประเทศนั้นเป็นของราษฎรทั้งหลาย” ยกเลิกอำนาจอันล้นพ้นของกษัตริย์ และให้กษัตริย์เป็นสถาบันการเมืองหนึ่งอยู่ใต้รัฐธรรมนูญ ทำให้ประชาชนเป็นผู้ทรงสิทธิ ประชาชนเป็นผู้มีอำนาจ ประชาชนไม่ได้ขึ้นกับใคร แต่เป็นผู้มีอัตวินิจฉัยในการตัดสินใจดำเนินชีวิตและสร้างชะตากรรมของตนเอง ฐานคิดของ ๒๔๗๕ จึงมีความจำเป็นต่อนักกฎหมายในสมัยระบอบใหม่ การเปลี่ยนระบบคิดของนักกฎหมายไทยที่อิงกับอุดมการณ์กษัตริย์นิยม ให้มาสอดคล้องกับระบอบประชาธิปไตย และการต่อสู้ทางความคิดเพื่อสถาปนาความคิดแบบประชาธิปไตยใหม่เข้าไปแทนที่ จึงเป็นเรื่องสำคัญ ไม่แพ้การออกแบบรัฐธรรมนูญ


ในปี ๒๕๕๖ ที่ใกล้จะมาถึง น่าจะเป็นปีที่ตลบอบอวลไปด้วยบรรยากาศของการแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญ และคงจะมีประเด็นเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญให้ได้ถกเถียงกันตลอดปี  ข้าพเจ้าขอเชิญชวนท่านผู้อ่านได้ลองกลับไปทบทวนข้อเสนอของคณะนิติราษฎร์เรื่องการลบล้างผลพวงรัฐประหาร ๑๙ กันยายน ๒๕๔๙  และกรอบรัฐธรรมนูญฉบับคณะนิติราษฎร์ อีก ครั้ง ข้าพเจ้าขอยืนยันว่าในปี ๒๕๕๖ คณะนิติราษฎร์จะยกร่างรัฐธรรมนูญตามความคิดของคณะนิติราษฎร์ให้แล้วเสร็จ เพื่อเป็นต้นแบบหนึ่งในการนำไปถกเถียงรณรงค์ต่อสาธารณะต่อไป

เชิงอรรถ

^๑ ฉัตรทิพย์ นาถสุภา (สัมภาษณ์), ประสบการณ์และความเห็นบางประการของรัฐบุรุษอาวุโส ปรีดี พนมยงค์, คณะกรรมการดำเนินงานฉลอง ๑๐๐ ปี ชาตกาลนายปรีดี พนมยงค์ รัฐบุรุษอาวุโส, ๒๕๔๖, หน้า ๖.

^๒ เพิ่งอ้าง, หน้า ๕.

^๓ ความคิดเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญทางประวัติศาสตร์ฉบับแรก ผู้เขียนรับมาจาก Louis FAVOREU et autres,Droit constitutionnel, Dalloz, 2012, pp.103-111.

^๔ บวรศักดิ์ อุวรรณโณ, กฎหมายมหาชน เล่ม ๒, สำนักพิมพ์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๔๕, หน้า ๑๘๒-๑๘๓.

^๕ โปรด ดูคำอภิปรายของผู้เขียนในงานนิติราษฎร์เสวนาเรื่อง “รัฐประหารกับระบอบรัฐธรรมนูญ” เมื่อวันที่ ๓๐ กันยายน ๒๕๕๕ ณ หอประชุมศรีบูรพา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์http://prachatai.com/journal/2012/10/42914  และดูการวิจารณ์ของปฤณ เทพนรินทร์ได้ใน ปฤณ เทพนรินทร์, “อุดมการณ์ราชาชาตินิยมกับกระบวนการแปลงเจตจำนงมหาชนให้กลายเป็นเจตจำนงแห่ง ราชา”, ฟ้าเดียวกัน, ปีที่ ๑๐ ฉบับที่ ๒ กรกฎาคม-ธันวาคม ๒๕๕๕, หน้า ๖๑-๖๔.

^๖ โปรดดู สุพจน์ ด่านตระกูล, ประวัติรัฐธรรมนูญ, สถาบันวิทยาศาสตร์สังคม, ๒๕๕๐, หน้า ๒๐.

^๗ หลวงประเจิดอักษรลักษณ์, กฎหมายรัฐธรรมนูญ, คำสอนภาค ๑ ชั้นปริญญาตรี, ๒๔๗๗, หน้า ๗๕. - เน้นข้อความโดยผู้เขียน

^๘ โปรดดู ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์, ๒๔๗๕ และ ๑ ปีหลังการปฏิวัติ, สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๔๓, หน้า  ๑๑๘.

^๙ เพิ่งอ้าง, หน้า ๑๑๙.

^๑๐ ธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยาม ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕
มาตรา ๘ สภาผู้แทนราษฎรมีอำนาจออกพระราชบัญญัติทั้งหลายพระราชบัญญัตินั้นเมื่อกษัตริย์ได้ประกาศให้ใช้แล้วให้เป็นอันใช้บังคับได้
ถ้ากษัตริย์มิได้ประกาศให้ใช้พระราชบัญญัตินั้นภายในกำหนด ๗ วัน นับ แต่วันที่ได้รับพระราชบัญญัตินั้นจากสภาโดยแสดงเหตุผลที่ไม่ยอมทรงลงพระนาม ก็มีอำนาจส่งพระราชบัญญัตินั้นคืนมายังสภา เพื่อพิจารณาอีกครั้งหนึ่งถ้าสภาลงมติยืนตามมติเดิม กษัตริย์ไม่เห็นพ้องด้วย สภามีอำนาจออกประกาศพระราชบัญญัตินั้นใช้บังคับเป็นกฎหมายได้
รัฐธรรมนูญ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๕ 
มาตรา ๓๙ ถ้า พระมหากษัตริย์ไม่ทรงเห็นชอบด้วยร่างพระราชบัญญัตินั้น จะได้พระราชทานคืนมายังสภาภายในหนึ่งเดือน นับแต่วันที่นายกรัฐมนตรีนำทูลเกล้าฯ ถวายก็ดี หรือมิได้พระราชทานคืนมายังสภาภายในหนึ่งเดือนนั้นก็ดี สภาจะต้องปรึกษากันใหม่และออกเสียงลงคะแนนลับโดยวิธีเรียกชื่อ ถ้าและสภาลงมติตามเดิมไซร้ ท่านให้นำร่างพระราชบัญญัตินั้นขึ้นทูลเกล้า ฯ ถวายอีกครั้งหนึ่ง เมื่อพระมหากษัตริย์มิได้ทรงลงพระปรมาภิไธย พระราชทานลงมาภายในสิบห้าวันแล้ว ท่านให้ประกาศพระราชบัญญัตินั้น ใช้บังคับเป็นกฎหมายได้

^๑๑ เหตุการณ์ ดังกล่าว โปรดดูเอกสารประวัติศาสตร์ ที่ค้นคว้าและนำเสนอลำดับเหตุการณ์เรื่องราวอย่างละเอียดโดยนายพุฒิพงศ์ พงศ์เอนกกุลในเว็บไซต์ของคณะนิติราษฎร์ได้ที่ http://www.enlightened-jurists.com/directory/185

^๑๒ คำฟ้องของโจทก์ คดีหมายเลขดำที่ ๘๖๑๒/๒๕๒๑ ศาลแพ่ง วันที่ ๒๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๒๑, สันติสุข โสภณสิริ (บรรณาธิการ). คำตัดสินใหม่กรณีสวรรคต ร.๘ โดยคำพิพากษาศาลแพ่ง, เรือนแก้วการพิมพ์, ๒๕๔๓, หน้า ๖๒ – ๖๕ โปรดดู http://www.enlightened-jurists.com/directory/185

^๑๓ ปรีดี พนมยงค์, ชีวประวัติย่อของนายปรีดี พนมยงค์, สำนักพิมพ์แม่คำผาง, พิมพ์ครั้งที่ ๕, ๒๕๕๓, หน้า ๒๒๙.

^๑๔ ปรีดี พนมยงค์, จงพิทักษ์เจตนารมณ์ประชาธิปไตยสมบูรณ์ของวีรชน ๑๔ ตุลาคม, พิมพ์ครั้งที่ ๕, ๒๕๔๓, หน้า ๗๐.

^๑๕ นาย พลตรี หลวงพิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี โปรดดู ภาคสุนทรพจน์ เรื่อง คำอภิปรายของนายกรัฐมนตรีกล่าวแด่มวลสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ณ สภาผู้แทนราษฎร เกี่ยวแก่ร่างรัฐธรรมนูญแก้ไขเพิ่มเติมบทฉะเพาะกาล พุทธศักราช ๒๔๘๓ เมื่อวันที่ ๑๕ สิงหาคม ๒๔๘๓. ใน ข่าวโฆษณาการ, ปีที่ ๓ ฉบับที่ ๖ (๒๔๘๓). หน้า ๑๔๖๐ - ๑๔๗๑. เอกสารชิ้นนี้ สามารถเข้าถึงได้ที่ http://www.enlightened-jurists.com/directory/226  ซึ่งนายพุฒิพงศ์ พงศ์เอนกกุลเป็นผู้ค้นคว้าและนำมาเก็บไว้